Łemkowskie cerkwie Beskidu Niskiego.

Jazda rowerem przez tak duży obszar południa kraju jakim jest Beskid Niski jest na pewno fascynująca. Fascynująca nie tylko ze względu na krajobraz, przyrodę, widoki ale także, a może przede wszystkim ze względu na możliwość odwiedzenia naprawdę dużej ilości zabytkowych cerkwi łemkowskich zlokalizowanych w wielu wioskach i miasteczkach na odcinku między Komańczą, a Powroźnikiem już w Beskidzie Sądeckim.

Co je odróżnia od cerkwi, które wcześniej odwiedziliśmy w Bieszczadach czy też Górach Słonnych. Na pewno kształt. We wcześniej odwiedzanych cerkwiach, o czym pisaliśmy już w artykułach Szlakiem cerkwi Gór Słonnych czy Między Cerkwią a kirkutem, wiele cerkwi miało bulwiaste dzwonnice, zbudowanych było na planie kwadratu, było po prostu trochę inne. nie jestem fachowcem w tej dziedzinie więc nie będę się silił na analizy i wielkie porównania stylów w jakich były one budowane.

Ważne dla nas samo przebywanie w tych wspaniałych budowlach lub koło nich (nie zawsze udało się wejść do środka), chłonięcie zapachu historii, czasem słuchanie miejscowych opiekunów.

W trakcie naszej ostatniej wyprawy wzdłuż południowej granicy Polski “zaliczyliśmy” naprawdę kilka ciekawych obiektów. Nie licząc ponownie odwiedzonych cerkwi jak chociażby w Uluczu czy Szczawniku, o których pisaliśmy w przytoczonych wyżej artykułach były to cerkwie w  Wisłoku Wielkim, Chyrowej, Krempnej, Świątkowej Małej i Wielkiej, Bartnem (dwie), Skwirtnem, Kwiatoniu, Uściu Gorlickim i Powroźniku. Potencjalnie było ich wiele więcej, ale albo były mało atrakcyjne architektonicznie albo były nie po drodze.

1. Cerkiew św. Onufrego w Wisłoku Wielkim.

Dawna cerkiew greckokatolicka wybudowana w latach 1850 – 1853. Przez Łemków użytkowana do Ii Wojny Światowej, a następnie przejęta w roku 1948 przez kościół katolicki. Cerkiew była wielokrotnie remontowana czego efektem jest chociażby przywrócenie zamiast blachy gontu na dachu cerkwi. Wewnątrz zachował się kompletny, trójstrefowy ikonostas jednak nie było dane nam go zobaczyć.

2. Cerkiew pw. Pokrow Przeświętej Bogarodzicy w Chyrowej. 

Cerkiew zbudowana w roku 1780. Na nadprożu portalu wejściowego do babińca widnieje data zapisana łaciną i cyrylicą: “12 czerwca 1780 roku”. Prawdopodobnie starszymi częściami świątyni (1707 r. i 1770 r.) są zakrystia i sanktuarium. Cerkiew była gruntownie remontowana w roku 1932 oraz w latach 90-tych XX w. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej cerkiew przejął kościół katolicki.

3. Cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana w Krempnej.

Obecna cerkiew została zbudowana w roku 1782, jednak pierwsza cerkiew stała w tym miejscu 275 lat wcześniej. najstarszą częścią świątyni jest wieża prawdopodobnie dobudowana do pierwszej cerkwi w pocz. XVIII w.

Po wysiedleniu łemkowskich rodzin w 1947 r. w cerkwi do roku 1964 nadal sprawował posługę greckokatolicki kapłan Jan Wysoczański, a od remontu przeprowadzonego w latach 1968 -71 funkcjonuje tutaj parafia rzymskokatolicka. W środku cerkwi zachował się ikonostas z roku 1840 oraz fragmenty starszego ikonostasu z XVII w.

4. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej.

Czas budowy cerkwi nie został jednoznacznie określony (jako datę budowy przyjmuje się rok 1762, jednak często podkreśla się, że jest to raczej data rozbudowy  istniejącej już kaplicy z XVII w. o nawę i babiniec). Świątynię remontowano i prawdopodobnie  przebudowano na przełomie XIX i XX w. (z tego czasu ma pochodzić obecna wieża).

Po wysiedleniu miejscowej ludności w latach 1945 – 47 cerkiew przez pewien czas była nieużytkowana, a jej wyposażenie zostało rozkradzione. Obecne wyposażenie pochodzi z okolicznych cerkwi, w większości już nieistniejących.

5. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej.

Pierwsza cerkiew w Świątkowej Wielkiej powstała przed 1581. Była to świątynia prawosławna, która zmieniła wyznanie razem z mieszkańcami wsi, po podpisaniu aktu unii brzeskiej. Na jej miejscu w 1757 wzniesiono nową cerkiew. Według relacji mieszkańców pierwotnie znajdowała się ona nad potokiem Świerzówką, który wzbierał w czasie wzmożonych opadów deszczu, uniemożliwiając dostęp do budynku. W związku z tym mieszkańcy przenieśli cerkiew na miejsce przy głównej drodze wsi. W drugiej połowie XVIII wieku kontynuowano prace dekoracyjne w świątyni, wykonując polichromię, zaś w 1796 (według innej wersji – w wieku XIX) dostawiono wieżę nad przedsionkiem. W 1914 gont na połaciach dachowych zamieniono na blachę. W 1927, w czasie tzw. schizmy tylawskiej, większość mieszkańców wsi przyjęła prawosławie, jednak cerkiew pozostała w rękach greckokatolickiej mniejszości. W 1933 do cerkwi dobudowano zakrystię.

Po Akcji „Wisła” świątynia została opuszczona. Do 1986 stała pusta, w tym okresie kilkakrotnie padła ofiarą kradzieży. Przed 1958 złodzieje wynieśli z niej dwa ikonostasy: starszy barokowy z XVII wieku, przechowywany na strychu budynku, oraz młodszy z pierwszej połowy XIX wieku, pełniący do 1947 swoje funkcje liturgiczne. W 1959 w trakcie remontu wzmocniono i zaizolowano kamienną podmurówkę. W 1986 zdewastowany obiekt został zaadaptowany na kościół rzymskokatolicki. W latach 1991-93 przeprowadzono konserwację polichromii wnętrza. Generalny remont bryły cerkwi wykonano w 2014.

6. Cerkiew prawosławna pw. śś. Kosmy i Damiana w Bartnem.

Cerkiew wzniesiono w 1928 (konsekrowano 14 listopada, w uroczystość Świętych Kosmy i Damiana) w stylu wschodniołemkowskim. Po wysiedleniach ludności łemkowskiej w ramach akcji „Wisła” (1947) świątynia została zamknięta; w budynku urządzono owczarnię. Przywrócenie cerkwi do funkcji liturgicznych nastąpiło w 1958 r., w związku z powrotem części wysiedleńców i reaktywacją parafii prawosławnej w Bartnem. W latach 1968–1969 obiekt został gruntownie wyremontowany. Obecnie należy do dekanatu Gorlice diecezji przemysko-gorlickiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

7. Cerkiew grekokatolicka pw. śś. Kosmy i Damiana w Bartnem.

Cerkiew wzniesiono w 1842 jak pokazuje data wyryta nad wejściem do babińca. Dolne partie wieży mogą pochodzić z XVIII wieku. W 1947 po wysiedleniu ludności łemkowskiej cerkiew nie była użytkowana i częściowo została zniszczona. Gruntowne prace konserwatorskie przeprowadzone w latach 1968–-70 przywróciły jej pierwotny wygląd. Powrócono między innymi do gontowego pokrycia dachów. Wyposażenie świątyni jest niekompletne. Najcenniejszym jego elementem jest późnobarokowy ikonostas z XVIII wieku z ikonami namiestnymi znacznie starszymi niż sam ikonostas, bo datowanymi na XVI wiek. Znajdujący się w nawie ołtarz boczny z ikoną Ukrzyżowania pochodzi z roku 1797. W babińcu umieszczono odrzwia z malowanymi wizerunkami Piotra i Pawła z nieistniejącej cerkwi w Nieznajowej z 1780. 

W 1970 przeznaczono świątynię na obiekt muzealny. Obecnie jest filią Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach. Kustoszem cerkwi/muzeum jest Ojciec Mirosław będący jednocześnie proboszczem parafii prawosławnej w Bartnem.

8. Cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana w Skwirtem.

Cerkiew została wybudowana w 1837. Po akcji „Wisła” w 1947 świątynia zaczęła być użytkowana jako Kościół rzymskokatolicki. Remonty świątyni przeprowadzono w 1900 oraz w latach 1964-65 i 1991-92. Świątynia jest cerkwią łemkowską typu północno-zachodniego. Uznawana jest za modelowy przykład XIX-wiecznej cerkwi wzniesionej w tym stylu. Jest budowlą o konstrukcji zrębowej, orientowaną, trójdzielną. Wzniesiona została na planie złożonym z trzech prostokątów zbliżonych do kwadratu: prezbiterium, szerszej od niego nawy i babińca. Każdy z członów budowli jest nakryty odrębnym dachem.

Wieża ma konstrukcję słupową i obejmuje całkowicie ściany babińca. Cała cerkiew, zarówno ściany, jak i dach, obita jest gontem.

9. Cerkiew pw. św. Paraskewy w Kwiatoniu.

Wybudowana w drugiej połowie XVII wieku. Za datę budowy często podawany jest rok 1700. Wieża została dostawiona w 1743 roku. Datę tę odszukano na jednej z belek konstrukcji. Może odnosić się ona jednak jedynie do remontu starszej wieży. Jest to najstarsza pewnie datowana wieża cerkwi łemkowskiej. Po akcji „Wisła” w 1947 roku świątynia zaczęła być użytkowana jako kościół rzymskokatolicki, należący do parafii w Uściu Gorlickim. Obecnie we współużytkowaniu rzymskich katolików i grekokatolików. Należy do najlepiej zachowanych cerkwi łemkowskich w Polsce. W 2013 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. 

Cerkiew była wielokrotnie odnawiana. Remonty korpusu przeprowadzono w latach 1811, 1904, 1967 oraz w latach 90. XX wieku, zaś remonty wieży – w latach 1863, 1911, 1928, 1967 oraz w latach 90. XX wieku. W 2011 r. wykonano czyszczenie pokrycia gontowego całej cerkwi.

10. Cerkiew pw. św. Paraskewy w Uściu Gorlickim.

Pierwsza cerkiew w Uściu Gorlickim powstała ok. 1539 jako siedziba parafii prawosławnej. W 1691 parafia ta przyjęła unię brzeską i nowa świątynia, wybudowana w 1786, była już cerkwią greckokatolicką. W 1938 w drewnianym budynku namalowano polichromię. Po Akcji „Wisła” cerkiew przejęła parafia rzymskokatolicka, jednak po 1956 okazjonalnie były w niej odprawiane również nabożeństwa w obrządku bizantyjsko-ukraińskim, organizowane przez księdza Wasyla Hrynyka. Od 1997 wyłącznym właścicielem cerkwi jest parafia greckokatolicka. 

11. Cerkiew pw. św. Jakuba w Powroźniku.

Cerkiew w Powroźniku istniała od 1600, jednak z pierwotnego budynku zachowała się jedynie część, wkomponowana w bryłę obecnej cerkwi jako zakrystia. Wygląd współczesnej cerkwi formował się między XVII a XVIII wiekiem, jednak decydującą rolę odegrała przebudowa w 1813. Cerkiew została wówczas przeniesiona z dawnej lokalizacji na miejsce nieco wyższe, ze względu na zagrożenie powodziowe. Następnie świątynię rozbudowano. Po Akcji „Wisła” obiekt został przejęty przez Kościół łaciński. W 2013 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.